Zihin Kuramı Pratik Uygulamalar

Zihin Kuramı Pratik Uygulamalar

ZİHİN KURAMIvePRATİK UYGULAMALAR Oktay Taymaz Sarı Erken çocukluk döneminde, gelişimin tüm ekolojisinde olduğu gibi sosyo-bilişsel gelişimalanında da önemli niteliksel ve niceliksel gelişmeler olmaktadır. Gelişimsel ilerlemeninbütünleyici görünümü alansal etkileşimlerle oluşmaktadır. Sosyo-bilişsel becerilerinincelenmesi zihin kuramı1 teriminin alan literatürüne girmesiyle hız kazanmıştır. Terimdisiplinler arası bir çalışma ve ilgi uyandırmıştır. Zihin kuramı, bireyin kendisinin ve başkasının davranışlarını anlamak ve yordayabilmek için zihinsel durumlara göndermede bulunabilme becerisidir. Günlük yaşamda insanların "davranış” ve "zihinsel durum” arasındaki ilişkiyi anlamaları, inanış, istek ve düşüncelerin davranışlara etkisini çözümlemeleri ve elde edilen bilgileri uygun şekilde kullanmaları gerekmektedir 2. Zihin kuramı becerileri, işbirliği yapma, yalan söyleme, sır tutma, ironi gibi çok önemli sosyal etkileşim biçimlerinde ön koşul düzeyinde önemli bir rol oynamaktadır. İnsanların davranışlarını zihinsel durumları ile ilişkilendirmek, bir başka deyişle insanların belli davranışları belli zihinsel durumları nedeniyle gerçekleştirdiğini anlamak, yanlış kanı, çıkarımlarda da nedensellik bağının nasıl kurulduğunun anlaşılmasını kolaylaştırır. Bu dönemde bir temsiller sistemi olarak dil gelişimi bilişsel gelişimin en önemli öğelerindendir.Zihin kuramı kazanımı, çocukların insanların farklı niyetleri, kanıları, bilgileriolduğunu fark etmeleri ve kendilerinin ve başkalarının zihinsel durumlarının davranışlarüzerinde nedensel etkisi olduğu anlayışını geliştirmiş olmalarıdır3. Zihin kuramı becerileriçocuğun sosyal hayatında bir takım değişiklikler ve farklılıkların oluşumunu sağlar. Farklızihinsel durumların-istek, bellek, inanış, hayal vb.- davranışların, duyguların, eylemlerinnedenselliğinin ve sonuçlarının anlaşılmasını sağlar. Çocuk başkalarının neden o şekildedavrandıklarını kavrayabilmek ve açıklayabilmek, başkalarının davranışları ve duygularıhakkında çıkarımda bulunabilmektedir. Çocuk, başkalarının kendisininkinden farklızihinsel durumları olabileceğini kavrar ve gerçeklikten farklı hissediş ve düşünün biçimleriolabileceğini görür. Başkalarının zihinsel durumlarına koşut hangi davranışların ortayaçıkabileceği hakkında kestirimlerde bulunabilmeye başlar. Bu farkındalık çocuğa sosyal hayatta yer alabilmesi ve iletişim kurabilmesine yol açar. Zihin kuramı becerisi çocukların sosyal ilişkilerinde fevkalâde bir öneme sahiptir. Zihin kuramı becerileri yoluyla çocuklar, oyunlarda ya da oyun dışı etkinliklerde akranlarının, anne babalarının davranışlarını tahmin ederler. Arkadaşlarının başka bir meyveyi, rengi, eşyayı, yemeği, oyuncağı daha çok sevmelerini onların farklı arzularıyla bağdaştırabilirler. Bir davranışın niye öyle gerçekleştiğini davranışı sergileyen kişinin kanısı ile ilişkilendirebilirler. Bilişsel esneklik, uyarlama becerisi kazanırlar. Öte yandan dil gelişimi de koşut gelişen sosyo-bilişsel bir beceridir.Kısaca Zihin Kuramı, algı, istek, inanışgibi zihinsel durumlara bağlı olarak, başkalarının duygu ve düşüncelerini anlayabilme ve buna göre yön-eylemde bulunabilmeyi ve davranışlarını düzenleyebilmeyi ifade eder. Çocuklar böylece fiziksel gerçeklik ile zihinsel temsil arasındaki farkı anlamlandırabilirler. Bireylerin yanlış kanıları olabileceğini ve bunları bilişsel olarak temsil edebileceklerini fark ederler.Zihin Kuramı becerilerinin gelişimini etkileyen faktörleri bilişsel ve duygusal gelişimi,dil becerileri, yaş, sembolik oyun becerileri, ebeveyn- çocuk, kardeş sayısı, arkadaş ve akran ilişkileri olarak sayabiliriz. 3-4 yaşlarında temelleri atılan bu beceriler yaş ilerledikçe zihinsel ve sosyal gelişimin sağladığı olgunlaşma ile davranışlarda kalıcı hale gelir. Sosyal etkileşimle sağlanan sembolik oyun becerileri, diğer kişilerin duygu ve düşüncelerini anlayabilme açısından önemli fırsatlar sunmaktadır. Ayrıca çocukların ebeveynleriyle, kardeşleriyle ve akranlarıyla karşılıklı gerçekleştirdikleri iletişim yoluyla yeni bakış açısı ve davranışları doğru yorumlama becerisi kazanır 4. Zihin kuramı araştırmaları aynı zamanda zihin kuramı bozukluklarına da odaklanmışlardır. Bu araştırmalar çocukların Zihin kuramı becerilerinin geliştirilmesine katkı sağlamayı amaçlamıştır. Sosyal becerileri ve iletişimdeki bozukluklar çocukların akranlarından ve arkadaşlarından uzak kalmalarını, iletişimsel ortamlardan uzaklaşmalarını getirmektedir.Duygusal süreçleri bilişsel süreçlerle bütünleştirememesi çocuğun tutum ve davranışlarınıolumsuz yansıyabilmektedir. Doğuştan duyma engeli, zihinsel gerilik gibi dil gelişimini etkileyen yetersizlikleri olan çocuklarla ve otizm, Asberger sendromu, Williams sendromu, DEHB ve özel öğrenme güçlüğü tanısı almış çocuklar, çevreleriyle sosyal ilişki kurmada belirgin güçlük yaşadıkları bilinmektedir. Zihinsel geriliği olan çocukların zihin kuramı becerilerini edinmede yetersizlikleri olduğu bir çok araştırmada tespit edilmiştir. Bu araştırmalar ışığında okul öncesi eğitim programlarımızda, ilköğretim müfredatında ve özel gereksinimli bireylerin eğitiminde programatik yeniden yapılandırmalar ihtiyacı oluşmuştur.Yayınevimiz tarafından basıma hazırlanan bu kitap Zihin Kuramı konusunda hem alanyazını taraması hem Zihin Kuramı gelişimini anlatması hem de özel gereksinimli bireylerinBireyselleştirilmiş Eğitim Programları’na Zihin Kuramı yeteneklerinin dâhil edilmesigerekliliğini açığa çıkarması açısından önemlidir.Yayınımız ayrıca çok önemli bir ihtiyacı da gözler önüne sermiştir: Zihin Kuramınyeteneklerinin, Okul Öncesi Eğitim Programına ve İlköğretim Müfredat Programı’na alınarak çocukların bu alandaki yeteneklerinin gelişim dönemlerine koşut gelişmesinin sağlanması ihtiyacını açığa çıkarmıştır.